صاحبان خمسسهامبران خمس را ارباب خمس گویند. ارباب خمس عبارتند از: خدا، رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله، امام معصوم علیه‌السّلام، یتیم، فقیر و ابن‌سبیل. از این عنوان در باب خمس سخن رفته است. فهرست مندرجات۲ - صاحبان خمس ۳ - مستندات ۳.۱ - کتاب ۳.۲ - سنت ۳.۳ - اجماع ۴ - سهم خدا ۴.۱ - مستند سهم خدا از سنت ۴.۲ - مستند سهم خدا از اجماع ۵ - ذوی القربی ۵.۱ - مستند ذوی القربی از سنت ۵.۲ - مستند ذوی القربی از اجماع ۶ - شرایط استحقاق سه گروه آخر ۶.۱ - سیادت ۶.۲ - ایمان ۶.۳ - ابن السبیل ۶.۴ - فقر در یتیم ۶.۴.۱ - ملاک بودن فقر ۶.۴.۲ - ملاک نبودن فقر ۶.۴.۳ - شرط نبودن عدالت در یتیم ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - ارباب خمس در لغت و اصطلاح«ارباب » در لغت، جمع «رَبّ» به معنایِ مالک، و «خمس» به معنایِ یک پنجم، و «سهم» به معنای بهره، نصیب، قسمت و... و در اصطلاح فقهی، به همان معنایِ لغوی، بکار رفته [۲]
فرهنگ لغات و اصطلاحات فقهی، ص۲۶۷-۲۶۶.
که مطالبی پیرامون آن بیان می‌شود.
۲ - صاحبان خمسچون صاحبانِ خمس، شش نفر می‌باشند، بدین جهت، خمس، شش سهم می‌شود. برای خداوند متعال، پیامبر اسلام، امام معصوم، یتیم، مسکین، و ابن‌السبیل. ۳ - مستنداتمستنداتی که ارباب خمس از آنها مشخص و روشن می‌شود، به چند دسته تقسیم می‌شوند: ۳.۱ - کتابکتاب: « وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَيْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ » بدانید هر گونه غنیمتی بدست آورید، خمس آن برای خدا، و برای پیامبر، و برای نزدیکان،و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه (از آنها) است. ظاهر آیه شریفه، بر مطالب بیان شده، دلالت دارد. ۳.۲ - سنتسنت: «فأما الخمس، فیقسم علی ستة اسهم، سهم الله وسهم للرسولع وسهم لذوی القربی، وسهم للیتامی، وسهم للمساکین، وسهم لابناء السبیل،....» اما خمس، بر شش سهم، تقسیم می‌شود، یک سهم برای خداوند متعال، یک سهم برای پیامبر اسلام، و یک سهم برای نزدیکان و یک سهم برای یتیمان و یک سهم برای مسکینان و یک سهم برای در راه ماندگان که این روایت و احادیث دیگر، مطابق ظاهرِ آیه شریفه، دلالت صریح بر مطالبِ مذکور دارد. ۳.۳ - اجماعاجماع: این که خمس، شش سهم می‌شود، مورد اتفاق علمای شیعه است. ۴ - سهم خداسهم خداوند متعال برای پیامبر اسلام، و سهم آن حضرت، پس از فوت ایشان، برای امام معصوم می‌باشد. ۴.۱ - مستند سهم خدا از سنت«فالذی لله فلرسول الله، فرسوله أحقّ به، فهو له خاصة، والذی للرسول هو لذی القربی والحجة فی زمانه، فالنصف له خاصة...» سهمی که برای خداست، از آن پیامبر اسلام می‌باشد، چرا که نسبت به آن سهم، از دیگران، سزاوارتر است، پس سهم خدا، مخصوص پیامبر است، و آن سهمی که برای پیامبر است، از آنِ نزدیکان پیامبر. (امام معصوم) و حجت خدا، در زمان خود می‌باشد. بنابراین نیمی از خمس مختص امام می‌باشد. ۴.۲ - مستند سهم خدا از اجماعپیرامون این مطلب، میان فقهای شیعه، اختلاف نظری وجود ندارد. ۵ - ذوی القربیمقصود از «ذی القربی» در آیه شریفه چهل و یک، از سوره انفال، امام معصوم (ع) می‌باشد. ۵.۱ - مستند ذوی القربی از سنت«وخمس ذوی القربی لقرابة الرسول الامام» و خمس ذوی القربی، برای نزدیکان پیامبر است که امام می‌باشد. که این روایت، و احادیث دیگر، دلالت صریح بر مدعای مذکور دارند. ۵.۲ - مستند ذوی القربی از اجماعپیرامون مطلب فوق، مبنی بر اینکه مراد از «ذی القربی» امام معصوم است، ادعای اجماع شده است. [۱۷]
وسائل الشیعة ج۵، ص۴۳۲.
۶ - شرایط استحقاق سه گروه آخرخمس به شش سهم تقسیم شده است. سه سهم آن از آن رسول خدا و پس از آن حضرت، از آن پیشوای معصوم در هر زمان است. سه سهم دیگر اختصاص به سه گروه یتیم، فقیر و ابن‌سبیل دارد که به بیان آن پرداخته می‌شود. شرایط استحقاق سه گروه باقی مانده (یتیم، مسکین، ابن‌السبیل): ۶.۱ - سیادتاز طرف پدر، به «هاشم» جد پیامبر (صلی الله علیه و آله) منتسب باشند (سیادت). ۶.۲ - ایمانمؤمن باشند. ۶.۳ - ابن السبیلملاک در «ابن‌السبیل» به غیر از دو شرط ذکر شده، حاجت و نیاز اوست، در جایی که درمانده شده، هر چند که در شهر خود، غنیّ و بی‌نیاز باشد. ۶.۴ - فقر در یتیمدر این که «فقر» در یتیم، ملاکِ استحقاقِ خمس هست یا نه، دو نظر بیان شده: ۶.۴.۱ - ملاک بودن فقردر یتیم، ملاک، فقر اوست. ۶.۴.۲ - ملاک نبودن فقرچنین ملاکی، فاقد اعتبار است. ۶.۴.۳ - شرط نبودن عدالت در یتیمو به قول مشهور، در یتیم، فقر شرط است، لیکن عدالت معتبر نیست. ۷ - پانویس
۸ - منبعفرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۳۶۴. سایت پژوهه |